گل سرخ

رُز یا گل سرخ یا گل محمدی یا گل سوری یا وَرد^[۱] سرده‌ای از تیرهٔ گل‌سرخ است که در حدود ۱۵۰ گونه دارد. محل اصلی رویش رز خودرو در نیمکرهٔ شمالی کرهٔ زمین است و تاکنون در نیمکرهٔ جنوبی رز خودرو مشاهده نشده‌است.^[۲] گل رز در بسیاری از مناطق ایران بخوبی می‌روید همچنین در اکثر مناطق خاورمیانه، اروپا و روسیه نیز به فراوانی یافت می‌شود. این گیاه برای مصارف صنعتی بطور عمده در کشورهای بلغارستان، ترکیه و فرانسه کشت می‌شود. در سال ۱۹۷۹ پژوهشگران در انجمن جهانی رز توافق کردند تا رزها در سه گروهِ رزهای خودرو، رزهای باغی قدیمی و رزهای باغی جدید قرار گیرند همچنین رزهای انگلیسی نیز به مجموعه‌ای از گل‌های رز باغی قدیم و جدید گفته می‌شود که توسط پرورش دهندهٔ رز انگلیسی، دیوید اوستین بوجود آمده‌اند. تاکنون بیش از ۲۰٬۰۰۰ رقم رز نامگذاری شده‌است و هر ساله صدها نوع جدید نیز به این مجموعه اضافه می‌شود. رز به عنوان ملکهٔ گل‌ها شهرت دارد. پرورش رز تنها برای لذت بردن از زیبایی این گل نیست بلکه از این گل برای عطرسازی، تهیهٔ چای، مربا، لیکور و بسیاری مواد خوراکی دیگر استفاده می‌شود. عطر رز آرامش‌بخش سیستم عصبی است و در راحت به خواب رفتن انسان تأثیر دارد و به همین سبب در عطردرمانی بکار برده می‌شود. گل رز از نظر کثرت قرار گرفتن در جایگاه گل ملی مقام نخست را در میان تمامی گل‌ها دارد و در ۱۰ کشورِ ایران، آمریکا، انگلستان، ایتالیا، رومانی، عراق، عربستان سعودی، مراکش، لوکزامبورگ و بلغارستان به عنوان گل ملی انتخاب شده‌است.

محتویات ۱ نام ۲ تیره‌شناسی ۳ خصوصیات ۴ انواع گل سرخ ۴.۱ رزهای خودرو ۴.۲ رزهای باغی قدیمی ۴.۳ رزهای باغی جدید ۵ انواع رز بر اساس ویژگی‌های ظاهری ۶ مصارف ۶.۱ گلاب ۶.۲ عطر ۶.۳ اثرات داروئی ۶.۴ شاخه بریده ۷ تکثیر ۸ بیماری‌ها و آفت‌ها ۸.۱ بیماری‌ها ۸.۲ آفت‌ها ۹ تاریخچه ۱۰ در فرهنگ ۱۰.۱ نماد ۱۱ هنر ۱۲ یادداشت‌ها ۱۳ واژه‌نامه ۱۴ پانویس ۱۵ جستارهای وابسته ۱۶ منابع ۱۷ پیوند به بیرون

نام

rose واژه‌ای است فرانسوی که ریشهٔ آن rosa در زبان لاتین است، این واژه از طریق یونانی ῥόδον rhodon به لاتین وارد شده و یونانیان نیز خود آن را از زبان فارسی باستان قرض گرفته‌اند. در فارسی جدید به رز گل گفته می‌شد و گلاب به آبی گفته می‌شود که از رز به دست می‌آید.^[۳] واژهٔ مرکب گلاب خود می‌رساند که مراد از گل، همان گل سرخ است و در ادبیات فارسی نیز گل بیش‌تر به گل سرخ گفته می‌شود و شکل‌های گوناگون این واژه در دوران‌های پیش از اسلام نیز به معنی گل سرخ‌است. به ریشهٔ واژهٔ گل نخست در اوستا برمی‌خوریم. این ریشه به صورت 𐬬𐬀𐬭𐬆𐬜𐬀 وَرِذَ varǝδa چندین بار در اوستا آمده‌است که در فارسی باستان به شکل وَردَ varda و در دورهٔ فارسی میانه در پهلوی ساسانی به صورت وَرت wart (حالت متأخر: وَرد ward) درآمده و در فرهنگ‌های فارسی به همین صورت وَرد باقی‌مانده‌است.

واژهٔ پهلوی وَرت wart در دورهٔ اشکانیان به ارمنی راه می‌یابد (به صورت վարդ وَرد) و در آن جا به معنی گل سرخ به کار می‌رود. این واژهٔ پهلوی از سوی دیگر به زبان آرامی راه یافته (ורדא وَرداء، سریانی: ܘܪܕܐ) و از آن جا به عربی (به عربی: وردة)‏ و عبری ורד وِرِد تبدیل شده‌است و در عربی به معنی گل سرخ و رنگ سرخ به کار رفته‌است و امروز نیز به کار می‌رود.

واژهٔ باستانی وَرد varda در اوایل دورهٔ اشکانی بنا بر قاعدهٔ زبان‌شناسی تطبیقی ایرانی، یعنی تحول rd به l به صورت وال vala تحول یافته‌است که بعدها با افتادن وایل a به صورت val و سپس vol و vel درآمده‌است. در زبان‌شناسی تطبیقی ایرانی همواره یک v قدیمی با ترکیب با وایل بعدی خود به صورت gu در می‌آید، مانند vištāsp ویشتاسپ که تبدیل به guštāsp گشتاسپ شده‌است. بدین ترتیب واژهٔ کهن اوستایی varǝδa که بعدها به صورت‌های varda ،vard ،val و سرانجام vel و vol در آمده بود، بنا بر قاعدهٔ بالا به صورت gul (گل) در آمد.

صورت اوستایی varǝδa از سوی دیگر به غرب رفته و در اطراف دریای سیاه و مدیترانه به همین صورت رایج شده‌است و یونانیان آن را به صورت wrodon و بعدها با حذف w به صورت rodon پذیرفته‌اند. زبان لاتینی نیز این واژه را از تمدن مدیترانه‌ای گرفته‌است. سرانجام واژهٔ rodon یونانی نیز با افتادن n که فقط یک جزء صرفی است به صورت rodo و سپس rod تحول یافت و سپس در همهٔ کشورهای اروپایی به صورت rosa و rose (به معنی گل سرخ) در آمد. بدین ترتیب واژهٔ اوستایی varǝδa به معنی گل سرخ، با تحول خود و به طریقی که گفته شد به سراسر جهان و همهٔ زبان‌های دنیا راه یافت.^[۴] در ادبیات فارسی تا همین ۳–۲ قرن اخیر برای آنچه امروزی به عادت خارجیان در ایران رز نامیده می‌شود لفظ گل بکار می‌رفته‌است. بعدها گل لفظ عام‌تری یافت و به انواع گوناگون جنس‌های گل اطلاق شد.^[۵]

تیره‌شناسی

گل سرخ متعلق است به تیره‌ای از گیاهان به نام گلسرخیان یا تیره گل‌سرخ به غیر از گونه‌های گل سرخ، گیاهانی از قبیل توت فرنگی، تمشک، آلو، هلو و گیلاس نیز در این تیره جای می‌گیرند. گل‌های گیاهان تیره گل‌سرخ همه دارای ۵ کاسبرگ و ۵ گلبرگ و پرچم‌های بسیار هستند. در مورد گل سرخ چون گونه‌های پیوندی و تربیت شده بر اثر پرورش حاصل شده‌اند، غالباً تعداد گلبرگ‌ها زیاد می‌شود.^[۶] سرده رز که شامل تمامی رزهای خودرو است به ۴ زیرسرده تقسیم می‌شوند. یکی از این زیر سرده‌ها رز نامیده شده‌است و زیرسرده رز خود به ۱۰ بخشه تقسیم می‌شود.^[۷]

تیره‌ گلسرخیان

زیرتیره رزوئیده

زیرتیره پرونوئیده سردهٔ نمونه پرونوس

زیرتیره اسپیره‌اوئیده

زیرتیره مالوئیده

سرده رز

سرده‌های دیگر سردهٔ نمونه سردهٔ توت‌فرنگی

زیرسرده رز [پ ۱]

زیرسرده رز تک‌برگ [پ ۲]

زیرسرده رز باختری [پ ۳]

زیرسرده رز ساقه‌پوسته‌ای [پ ۴]

بخشه خارآلود [پ ۵] ———— بخشه فرانسوی [پ ۶]

بخشه نسترن خودرو [پ ۷] ———— بخشه آمریکای شمالی [پ ۸]

بخشه رز [پ ۹] ———— بخشه پیوسته‌خامه [پ ۱۰]

بخشه چینی [پ ۱۱] ———— بخشه آبشار طلا [پ ۱۲]

بخشه بی‌کُرک [پ ۱۳] ———— بخشه برگک‌دار [پ ۱۴]

گونهٔ نمونه نسترن زرد ———— گل محمدی

گونهٔ نمونه نسترن خودرو ———— رز ویرجینیایی

گونهٔ نمونه رز روگوزا ———— رز خوشه‌ای

گونهٔ نمونه رز چینی ———— رز آبشار طلا

گونهٔ نمونه رز چروکی ———— رز براکتیاتا

^[۸]

خصوصیات

رز دارای ۱۵۰ گونهٔ نیمه سبز یا برگریز، بصورت درختچهٔ چندساله و بالارونده‌است. این گیاه در طیف گسترده‌ای از جهان شامل قاره آسیا، اروپا، شمال آفریقا و آمریکای شمالی بطور طبیعی یافت می‌شود.^[۹]

به طور کلی یک گیاه رز دارای اجزای زیر است:

• برگ: بصورت شانه‌ای هستند. طول برگ از ۲٫۵ سانتیمتر در رز مینیاتور تا ۱۸ سانتیمتر در انواع ایستاده، درختچه و بالارونده تغییر دارد. حاشیه برگچه‌ها اغلب دندانه‌دار است. هر برگ معمولاً شامل ۵ تا ۷ و گاهی تعداد بیشتری برگچهٔ تخم مرغی یا بیضی شکل است. در قاعدهٔ برگ گوشوارک‌ها وجود دارد.^[۱۰]
• خار: خار رز از نوع تیغ پوستی (پریکل) ^{[پ ۱۵]} است. این نوع خار منشأ اپیدرمی دارد و با بافت آوندی ارتباط ندارد به همین سبب به آسانی می‌توان آن را با فشار بیک سمت، جدا نمود.
• کاسبرگ: در مرحلهٔ غنچه از گلبرگ‌های به هم پیچیده محافظت می‌کنند اما ضمن رشد کردن گل، برمی‌گردند.
• گلبرگ: بعد از شکفتن گل از گلبرگ‌ها بوی شیرینی ساطع می‌شود. این بوی خوش در جذب زنبور و دیگر حشرات بطرف گل و کمک این حشرات جهت لقاح مؤثر است. پس از اینکه عمل لقاح در گل انجام شد نهنج گل شروع به بزرگ شدن می‌کند و گلبرگ که دیگر خاصیتی برای گیاه ندارد، ریزش خود را آغاز می‌کند.
• پرچم‌ها: اندام‌های نر گل هستند. هر پرچم دارای یک میلهٔ بلند و نازک منتهی به یک بساک بوده و بساک تولید کنندهٔ دانه‌های گرده به صورت پودر می‌باشد.
• کلاله: در انتهای خامهٔ بلند گل قرار دارد.

• نهنج یا گل‌بنه: همان تخمدان گیاه رز و محتوی تخمک‌هاست که توسط پوشش احاطه شده‌است. گل‌بنه برچه‌های بسیاری را محصور کرده و هر برچه دارای یک تخمک است. یک خامهٔ بلند نیز بین تخمک و کلاله قرار می‌گیرد. مجرای درون یک خامه راه عبور گرده‌ تا رسیدن به تخمک است. دسته‌ای از خامه با هم از میان منفذ باریک میان گل عبور کرده و بعد گسترده می‌شوند و کلاله‌ها در معرض دید حشرات سرکشی کننده قرار می‌گیرند. سلول‌های نر که از دانه‌های گرده بوجود می‌آیند، تخمک‌ها را بارور نموده و تخمک‌های بارور تبدیل به دانه می‌گردند در همین زمان بارور شدن و تبدیل تخمک‌ها به دانه است که تخمدان نیز تبدیل به میوه می‌شود.
• میوهٔ گل رز: میوهٔ گل رز توسط پرندگان و یا دیگر جانوران خورده شده و سپس در مناطق دیگر توسط مدفوع این حیوانات دانهٔ گیاه پخش می‌شود.^[۱۱]

 

انواع گل سرخ

در سال ۱۹۷۹ پژوهشگران در انجمن جهانی رز توافق کردند تا رزها در سه گروهِ رزهای خودرو، رزهای باغی قدیمی و رزهای باغی جدید قرار گیرند.^[۱۲]

رزهای خودرو

رزهای خودرو نمونه‌هایی هستند که از میلیون‌ها سال قبل بر روی کره زمین وجود داشته‌اند و رشد و نمو می‌کنند و محققین و سیاحان، آنها را به واسطه سفرها و جستجوهای‌شان کشف و معرفی کرده‌اند. تمامی رزهای خودرو گل‌هایشان ۵ گلبرگ دارد و تقریباً اکثر آنها تنها در فصل بهار گلدهی دارند. در جهان در حدود ۱۵۰ گونه رز خودرو شناسایی شده است که از این میان تنها ۱۰ گونه برای ساخت رقم‌های رز استفاده شده‌است. این ۱۰ گونه عبارتند از^[۱۳]:

• گالیکا یا رز فرانسوی، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست. رز گالیکا قدیم‌ترین رزی است که از دوران باستان در اروپا جهت عطرسازی کشت می‌شده‌است. در حدود ۱۲ سده پیش از میلاد این گل در ایران باستان جهت استفاده در مراسم مذهبی کشت می‌شده‌است. از ۴–۳ سده پیش از میلاد در آسیای صغیر و یونان کشت می‌شده‌است و از آنجا به روم صادر شده‌است. از سده ۱۳ میلادی تا کنون در منطقهٔ پروانس آلپ-کوت دازور بطور وسیع به هدف عطرسازی کشت می‌شود. امروزه بعد از گذشت ۶۰۰ سال، این منطقه به یکی از مراکز مهمِ تهیهٔ عطر تبدیل شده‌است.^[۱۴]
• گل محمدی یا گُل گُلاب، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست. بر اساس زمان گلدهی به دو نوع تابستانی و پاییزی تقسیم می‌شود. در حال حاضر نوع تابستانی آن در کشورهای ترکیه و بلغارستان بطور وسیعی به هدف عطرسازی کشت می‌شود.
• رز آلبا، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست. رنگ آن سفید است.
• سنتیفولیا یا رز کلمی، خاستگاه آن آسیای صغیر و غرب آسیاست.
• نسترن زرد، خاستگاه آن کشورهای ایران و عراق هستند. این نوع رز والد رزهای زرد رنگ امروزی است.
• رز ماسک، خاستگاه آن خاورمیانه است.
• رز چینی، خاستگاه آن چین است. رزهای امروزی خاصیت چهار فصل شکوفا شدن را اکثراً از رز چینی به ارث برده‌اند.
• رز گیگانتی، خاستگاه آن چین است. عطری به مانند چای دارد. محور غنچه بالاست و شکل گلبرگ‌ها شمشیری است.
• رز خوشه‌ای، خاستگاه آن ژاپن است. این گونه والد رزهای خوشه‌ای است.^[۱۵]
• رز لوسیا، خاستگاه آن ژاپن است. ویژگی مهم آن خاصیت پخش شدن آن بر روی زمین است. رز لوسیا به همراه رز خوشه‌ای والد رزهای بالارونده در اروپا به شمار می‌آید.^[۱۶]

رزهای باغی قدیمی

رزهای باغی قدیمی به تمامی رزهایی اطلاق می‌شوند که به طور کل تا قبل از پیدایش اولین رز جدید یعنی رز لا فرانس در سال ۱۸۶۷ پرورش می‌یافتند.^[۱۷] اگرچه رزهای قدیمی از لحاظ عطر غنی‌تر از رزهای جدید باغی هستند اما به علت محدودیت رنگ گل‌ها و همچنین کوتاهی دمگل و در نتیجه عدم امکان تهیه شاخه گل بریده، هیچگاه از نظر محبوبیت به پای رزهای مدرن و جدید باغی نرسیده‌اند. رزهای قدیمی با توجه به خصوصیات ظاهری خود در گروه‌های مختلفی قرار می‌گیرند. این گروه‌ها عبارتند از:

• رز آلبا ^{[پ ۱۶]}:رنگ گل مایل به سفید است و عطر ملایمی دارد. گلبرگ‌ها گرد هستند و به ترتیبی منظم پشت سرهم ردیف شده‌اند. در ساقه یا خار وجود ندارد یا بسیار اندک است. تنها در فصل بهار گلدهی دارد.
• رز بوربون^{[پ ۱۷]}:به نظر می‌رسد که از ترکیب طبیعی گل گلاب و رز چینی بوجود آمده باشد. زمان گلدهی بیشتر انواع اوایل تابستان و ماه ژوئیه است.
• رز سنتیفولیا ^{[پ ۱۸]}: به معنی گل صدبرگ است. به رز کلمی نیز شهرت دارد. این نامگذاری به سبب زیاد بودن تعداد گلبرگ‌های آن است. عطر آن بسیار مطبوع است و در حال حاضر در فرانسه و موناکو به منظور استفاده در صنعت عطر کشت می‌شود. زمان گلدهی تنها در یک فصل و در بهار است.
• رز چینی^{[پ ۱۹]}:خاستگاه این رز کشور چین است. ویژگی آن چهار فصل بودن گلدهی آن است.
• گل گلاب ^{[پ ۲۰]} یا گل محمدی:بویژه به سبب بوی خوش آن شهرت دارد. بجز چند نوع معدود که در پاییز گلدهی دارند، فصل گلدهی اکثر انواع آن در بهار است.^[۱۸]
• رز اگلندتریا ^{[پ ۲۱]}: ویژگی آن معطر بودن برگ آن است.^[۱۹]
• رز گالیکا ^{[پ ۲۲]}:ویژگی آن بزرگ بودن قطر گل آن است. بیشتر به رنگ قرمز تا صورتی پررنگ است و عطر خوبی دارد. این رز از غرب آسیا به اروپا برده شده و در حوالی پاریس برای به مصرف رسیدن در صنعت عطرسازی کشت می‌شد، به همین علت به نام رز فرانسوی نیز نامیده می‌شود.
• رز دورگه پرپچوال ^{[پ ۲۳]}:خاصیت تکرار گلدهی را دارد اما زمان گلدهی چهار فصل نیست. برخی از انواع آن هم فقط یک فصل گلدهی دارند.
• رز موس ^{[پ ۲۴]}:موس به معنای خار است. این نامگذاری به این علت است که روی غنچه و یا ساقه‌ای که به گل متصل است با خارهای بسیار کوچک کرک مانند کاملاً پوشیده می‌شود.
• رز پورتلند ^{[پ ۲۵]}:به نظر می‌رسد که از ترکیب گل گلاب پاییزی و یکی از انواع رز چینی بوجود آمده باشد.
• رز چای ^{[پ ۲۶]}:از ترکیب رز چینی و رز گیگانتی بوجود آمده‌است. همانطور که از نامش برمی‌آید عطری به مانند بوی چای دارد..^[۲۰]

رزهای باغی قدیمی، نوع بالارونده

• رز بورسالت ^{[پ ۲۷]} علامت اختصاری Bslt
• رز نوزت ^{[پ ۲۸]} علامت اختصاری N
• رز دورگه سمپرویرن ^{[پ ۲۹]} علامت اختصاری Semp^[۲۱]

رزهای باغی جدید

رزهای باغی جدید به مجموعهٔ رزهایی اطلاق می‌شوند که از زمان پیدایش اولین رز جدید یعنی رز لا فرانس در سال ۱۸۶۷، به بعد ایجاد شده‌اند.^[۲۲] رز لا فرانس از پیوند رز چای و رز دورگه پرپچوال بوجود آمده‌است و هم خصوصیات چهار فصل بودن، شکل و رنگ گل‌های رز چای و هم مقاوم بودن به سرما و بیماری که از ویژگی‌های رزهای دورگهٔ پرپچوال را است را در خود جمع کرده‌است.^[۲۳] رزهای این گروه رنگ‌های بسیار متنوعی دارند که به همراه ارتفاع مناسب دمگل بسیار مناسب جهت تهیهٔ شاخه گل بریده می‌باشند. رزهای باغی جدید معمولاً به گروه‌های زیر تقسیم می‌شود:

• رز دورگه چای^{[پ ۳۰]}، چهار فصل است. در بین گل‌های باغی جدید دارای بزرگترین اندازهٔ گل و بوته است. ارتفاع بوته بین ۱ تا ۱٫۶ متر است. معمولاً در هر ساقه تنها یک گل شکفته می‌شود.
• فلوریبوندا^{[پ ۳۱]}، چهار فصل است. اندازه گل متوسط است و ممکن است کمی به یک طرف خم شود.
• رز مینیاتور ^{[پ ۳۲]}، فصل گل‌دهی چهار فصل است. گل‌های کوچکی به قطر ۲٫۵–۲ سانتیمتر دارد. ارتفاع بوته بین ۱۵ تا ۵۰ سانتیمتر است.
• رز بالارونده^{[پ ۳۳]}، برای پوشاندن دیوارهای کوتاه یا آرج گل بکار می‌رود. برخی از انواع آن تنها در یک فصل و برخی انواع آن چهار فصل گل‌دهی دارند.
• درختچه یا درختچه جدید^{[پ ۳۴]}، این رز نیمه بالارونده است و شاخه‌های گل آن مانند کمان بطرف پایین خم می‌شوند.^[۲۴][۲۵]

رزهای انگلیسی

رزهای انگلیسی به مجموعه‌ای از گل‌های رز گفته می‌شود که توسط پرورش دهندهٔ رز انگلیسی، دیوید اوستین بوجود آمده‌اند.^[۲۶] رزهای انگلیسی از تلاقی و آمیزش بین بعضی از انواع رزهای قدیمی و دورگه‌های جدید رز چای و رزهای فلوریبوندا ایجاد شده‌اند و بهمین خاطر ترکیبی از ویژگی‌های عطر و بو و ظاهر رزهای قدیم و توانایی و استعداد تکرار گلدهی در سرتاسر فصلِ رزهای جدید را دارا شده‌اند.^[۲۷]

رقم‌های رز

تاکنون بیش از ۲۰٬۰۰۰ رقم رز نامگذاری شده‌است و هر ساله صدها نوع جدید نیز به این مجموعه اضافه می‌شود.^[۲۸]

انواع رز بر اساس ویژگی‌های ظاهری

تصویر	مشخصات	تقسیمات	توضیحات، نوع نمونه
شکل بوته		ایستاده برافراشته	بوته توانایی ایستادگی بدون داشتن هر گونه تکیه‌گاه را دارد. انواع رز دورگه چای، رز مینیاتور، فلوریبوندا
		درختچه	نیمه بالارونده هستند شاخه تا حدی بالارفته ولی سرشاخه بصورت مورب درآمده بطرف پایین خم می‌شود.
		بالارونده	نمی‌توانند با کمک ساقهٔ خودشان بالا بروند و حتماً نیاز به یک تکیه‌گاه دارد تا به سمت بالا حرکت کنند. از این رزها برای پوشش نرده‌ها و دیوارها استفاده می‌شود.
تعداد گلبرگ		تک ردیفه	۵ گلبرگ دارد. نوع نمونه نسترن
		نیمه پُر گلبرگ	بین ۲۰–۶ گلبرگ دارد.
		پُر گلبرگ	بیش از ۲۰ گلبرگ دارد.
شکل گلبرگ		لبه شمشیری	لبه گلبرگ به صورت سه گوش درآمده‌است.
		گرد	لبهٔ گلبرگ سه گوش نیست و مورب است.
		موج‌دار	سراسر یک گلبرگ موج‌دار است.
طرز بازشدن گل		محور غنچه بالا	گلبرگ‌ها به دور هم پیچیده شده‌اند و قسمت مرکز گل برآمده‌تر از دیگر قسمت‌های گل است.
		فنجانی شکل	تمامی گلبرگ‌ها به طرف داخل گل تمایل دارند و قسمت مرکزی گل برآمده نیست.
		رُزت	گلبرگ‌ها در دو اندازه هستند. گلبرگ‌های بزرگ بیرونی مانند جامی در اطراف گلبرگ‌های ریز میانی قرار گرفته‌اند. در انواع رزهای قدیمی زیاد دیده می‌شود.
		مسطح	تعداد گلبرگ‌ها کم‌است. گلبرگ‌ها مسطح هستند و پرچم در معرض دیداست.
		کروی یا نیمه کروی	گلبرگ‌ها کوچک و باریک و درهم فشرده هستند. لبه‌های گلبرگ به عقب برگشته و گلبرگ به صورت کروی یا نیمه کروی به نظر می‌آید. در انواع مینیاتور زیاد دیده می‌شود.

^[۲۹]

مصارف

پرورش رز تنها برای لذت بردن از زیبایی این گل نیست بلکه از این گل برای عطرسازی تهیهٔ چای، مربا، لیکور و بسیاری مواد خوراکی دیگر استفاده می‌شود. عطر رز آرامش‌بخش سیستم عصبی است و در راحت به خواب رفتن انسان تأثیر دارد و به همین سبب در عطردرمانی ^{[پ ۳۵]} بکار برده می‌شود.^[۳۰]

گلاب

گلاب از نوعی رز به نام «گل‌سرخ محمدی» با نام علمی Rosa × damascena که به «طلای معطر» نیز شهرت دارد، تهیه می‌شود. تاریخ شروع ساخت گلاب در ایران مشخص نیست اما به دوران‌های بسیار کهن و پیش از حکمرانی پارسیان در ایران برمی‌گردد. طبق مدارکی که در کتابخانه ملی پاریس موجود است، در سال ۸۱۰ میلادی ایالت فارس سالیانه ۳۰٬۰۰۰ بطری گلاب به عنوان باج به خزانه‌داری بغداد پرداخت می‌کرده‌است. صنعت گلاب‌گیری در قرن دهم میلادی توسط اعراب به اروپا برده شد و نخستین کشوری که این صنعت در آن رواج یافت اسپانیا بود. تاریخ کشت گل سرخ محمدی در منطقهٔ قمصر کاشان سابقهٔ دیرینه دارد و از درون قبرهای قرن اول و دوم هجری در قمصر، گلاب‌پاش‌هایی گِلین به دست آمده‌است. در زمان ملکشاه سلجوقی یکی از اتابکان روم شرقی، تعدادی بوته گل‌سرخ محمدی را با خود از قمصر به شهر دمشق که در آن زمان «داماسکوس» خوانده می‌شد، برد و در این شهر پرورش داد. به همین علت نام علمی این گیاه رزا داماسنا نامگذاری شده‌است.^[۳۱]

عطر

گل رز بر اساس عطر به ۷ گروه تقسیم می‌شود:

• عطر گل‌گلاب قدیم در رزهای باغی قدیمی و گونه‌های طبیعی رز زیاد یافت می‌شود. نوع نمونه رز ملکه زیبایی.^{[پ ۳۶]}
• عطر گل‌گلاب جدید عطر آن نسبت به گل‌گلاب قدیم تندتر است. نوع نمونه رز پاپا میل‌لند.
• عطر رز چای عطر ملایمی به مانند چای و یا برگ چای دارد. نوع نمونه رز گاردن پارتی.
• عطر رز چای کامل عطری به مانند میوه‌هایی چون سیب، زردآلو و هلو دارد. نوع نمونه رز دبل دیلایت.
• عطر رز آبی بوی آن مخلوطی از عطر گل‌گلاب جدید و رز چای یا پوست لیمو است. نوع نمونه رز بلومون.
• عطر رز تند ^{[پ ۳۷]} عطر آن مخلوطی از بوی گل‌گلاب قدیم و همچنین ماده عطردار دیگری بنام اوژنول است. عطر ویژهٔ میخک صدپر و میخک به سبب وجود اوژنول بوجود آمده‌است. نوع نمونه رز روگوزا و رز خوشه‌ای.^[۳۲]
• عطر مر ^{[پ ۳۸]} این نوع عطر در رزهای انگلیسی زیاد دیده می‌شود و عطری به مانند رازیانه دارد. نوع نمونه رز قصر گلامیس.^[۳۳][۳۴]

مرکز کشت رز در جهان جهت مصرف در عطرسازی به دو گروه بزرگ تقسیم می‌شود. یک گروه فرانسه و مراکش هستند که رز سنتیفولیا محصول عمدهٔ آنهاست و گروه دیگر را دو کشورِ ترکیه و بلغارستان تشکیل می‌دهند که بطور عمده گل‌گلاب و ارقام آن را جهت عطرسازی کشت می‌کنند.^[۳۵] در این میان بخصوص دره رز در بلغارستان به عنوان یکی از بزرگترین مناطق تولیدکنندهٔ گل رز و از مراکز عمدهٔ تولید اسانس و عطر گل رز شهرت جهانی دارد.^[۳۶]

اثرات داروئی

گیاه گل رز به سبب اثرات آرام‌بخش، ضد تشنج و ضد درد از دیرباز در طب سنتی ایران و اکثر کشورها جایگاه خاصی داشته‌است. این گیاه با توجه به داشتن آلکالوییدها، فلاونوییدها و ترکیبات آلی همواره در جهت کاهش فشارهای عصبی، درمان افسردگی، بیخوابی مزمن، آرام‌بخشی، و ترمیم‌کنندگی پوست مورد استفاده قرار گرفته‌است. عصاره گل رز از گلبرگ و کاسبرگ این گل استخراج می‌شود و از راه پوست و مخاط نیز قابل جذب است. عصارهٔ آن به رنگ زرد روشن با طعم کمی شیرین و عطری نافذ است و مواد عمده و موثر آن شامل ۳۰ تا ۴۰ درصد گرانیول و ۲۰ تا ۳۰ درصد لینانول، ۴۰ تا ۶۰ درصد سیترونلول است. این عصاره کاهش دهندهٔ فعالیت دستگاه عصبی سمپاتیک و تقویت کنندهٔ دستگاه عصبی پاراسمپاتیک است.^[۳۷]

شاخه بریده

در سال ۱۳۹۱ خورشیدی بیشترین گل شاخه بریدهٔ صادراتی ایران گل رز بوده‌است و گل مریم و گلایول رتبه‌های دوم و سوم را به خود اختصاص داده‌اند.^[۳۸]

تکثیر

محل مناسب برای کاشت جایی است که هوا به در آن بخوبی جریان داشته باشد و هر روز بیش از ۵ ساعت در معرض نور خورشید باشد.^[۳۹] تکثیر رز از طریق کاشتن بذر، برش و قلمه‌گیری انجام می‌شود.^[۴۰]

• روش برش: زمان مناسب بین ماه خرداد تا شهریور پس از پایان گلدهی و ریختن گل‌هاست. طول مناسب هر یک قطعه برای برش ۱۵ سانتیمتر است و بهتر است در هر قطعه سه ردیف برگ وجود داشته باشد. شاخه‌های بریده‌شده برای اینکه به‌سهولت در خاک فرو بروند، نخست با کارد برش داده و نوک تیز می‌شوند. پاییترین ردیف برگ قطع شده سپس برش‌ها در حدود یکساعت در آب خیسانده و به درون خاک منتقل می‌شوند.
• روش پیوند
  • پیوند شاخه به رز: در این نوع پیوند یک شاخه رز انتخاب شده به درختی رز خودرویی که دارای ریشه است پیوند زده می‌شود و ساقهٔ درخت اصلی از بالای این پیوند قطع می‌شود.
  • پیوند جوانه به رز: در این روش ابتدا در پایین‌ترین قسمت ساقهٔ یک گیاه رز برشی به شکل حرف انگلیسی T با کارد ایجاد می‌شود بدین ترتیب که عرض برش در بالا ۷ میلیمتر و برش طولی آن ۲ سانتیمتر باشد. یک جوانه نیز به همراه قسمتی از پوست ساقه، از درخت پیونددهنده بریده می‌شود سپس این قسمت بریده شده در داخل همان ناحیهٔ برش داده شده در ساقهٔ درخت پیوندشونده قرار می‌گیرد و با نوار به هم متصل می‌شوند.^[۴۱]

بیماری‌ها و آفت‌ها

گل رز از نظر آسیب دیدن در اثر بیماری و همچنین آفات بسیار مساعد است اما با فراهم کردن محیط مناسب و همچنین سمپاشی مناسب و زود هنگام می توان با این عوامل مقابله کرد.^[۴۲]

بیماری‌ها

برخی از انواع بیماری‌های شایع گل رز عبارتند از:

• لکه سیاه رز: نوعی بیماری قارچی و یکی از رایج‌ترین بیماری‌های گل رز است. این بیماری ابتدا بصورت لکه‌های سیاه کوچک بر روی برگ نمایان می‌شود پس از مدتی اطراف این لکه‌های به رنگ زرد در آمده و سبب ریزش برگ می‌شود. برای جلوگیری از گسترش بیماری باید برگ‌های بیمار چیده شده و همچنین برگ‌های ریخته شده از زیر بوته نیز جمع‌آوری شوند.^[۴۳]
• سفیدک پودری رز: سفیدک پودری رز به همراه لکه سیاه رز به عنوان رایج‌ترین بیماری‌های گل رز شناخته می‌شوند. در اثر مبتلا شدن، برگ و سایر قسمت‌های گیاه با پوشش پودری سفید رنگی پوشانده می‌شود. در صورت بیماری شدید، گیاهان ممکن است کوتاه شده، و برگ‌ها پیچ خورده و سپس خشک شده بریزند. در موارد بسیار نادر ممکن است گیاه در نتیجه عفونت خشک شود.^[۴۴]
• زنگ رز: یک نوع بیماری قارچی است که در اثر آن دانه‌های نارنجی رنگی در پشت برگ‌ها ظاهر می‌شود و به مرور زمان به سیاه تغییر رنگ می‌دهد.^[۴۵]
• کپک خاکستری: در ابتدای بیماری بر روی گلبرگ لکه‌های قرمز رنگ پدیدار می‌شود سپس بر روی ساقه یا گل کپک خاکستری رنگی شروع به رشد می‌کند در آخر کپک به رنگ قهوه ای تغییر رنگ داده باعث پوسیدگی گل می‌شود.^[۴۶]
• گال طوقه: عامل بیماری در درون خاک وجود دارد و از طریق زخم ریشه وارد می‌شود.^[۴۷]

آفت‌ها

آفت‌ها را بر اساس نحوه تغذیه و اندام گیاهی مورد تغذیه به چهار گروه می‌توان تقسیم کرد:

۱. گروه آفات مکندهٔ شیریهٔ گیاهی: این گروه در قسمت بالا و زیر برگ و غنچه، ساقه و جوانه‌های گیاه فعالیت می‌کنند و هنگامی که تعداد آنها بسیار زیاد باشد با مکیدن شیرهٔ گیاه مانع از رشد گیاه خواهند شد. حشرهٔ نمونه، شته گل‌سرخ است که مهمترین آفت رز به شمار می‌آید.

۲. گروه آفات برگ‌خوار: حشرات این گروه در مرحلهٔ لاروی و بلوغ در روی برگ ها و جوانه‌ها خساراتی ایجاد می کنند. حشرهٔ نمونه، زنبور برگ‎خوار رز.

۳. گروه آفات گل‌خوار: در این گروه گونه‌های متفاوتی وجود دارد که با تغذیه از قسمت‌های مختلف گل باعث بدشکلی و کاهش کیفیت گل خواهند شد. حشرهٔ نمونه، سوسک سبز گل‌سرخ.

۴. گروه آفات چوبخوار: این گروه بر روی ساقه، ریشه و شاخه‌های گل رز فعال هستند. حشرهٔ نمونه، کرم سفید ریشه.^[۴۸]

تاریخچه

طبق نظریه‌ها رز در حدود ۷۰ میلیون سال قدمت دارد. قدیمی‌ترین فسیل رز در حدود ۳۵ میلیون سال قدمت دارد و در ایالت کلرادو در آمریکا کشف شده‌است.^[۴۹] کاشت رز در کشورهای خاورمیانه برای مصارف دارویی و همینطور به جهت مصرف عطر آغاز شد سپس کاشت آن در یونان و روم نیز گسترش یافت.^[۵۰]

به نظر می‌رسد که در دوران لوئی چهاردهم تنها ۴ گروه رز قدیمی به نام‌های داماسک، گالیکا، آلبا و سنتیفولیا (رز کلمی) در اروپا موجود بوده‌است. در قرن هیجدهم در فرانسه نیز تحت تأثیر انگلستان باغبانی در بین طبقات اشراف رواج پیدا کرده بود. در این دوران کاشت رز جای گل سوسن و لاله را گرفته بود و رز بود که گلی اشرافی دانسته می‌شد. بخصوص در کشور فرانسه در زمان سلطنت ناپلئون بناپارت (۱۸۲۱–۱۷۶۹) تب علاقه به رز بالا گرفت. همسر او ژوزفین علاقه بسیاری به جمع‌آوری گیاهان نادر و رز داشت. ژوزفین ابتدا ۲۵۰ نوع رز را از کشورهای گوناگون اروپایی و غیراروپایی مانند چین و ژاپن در باغ رز کاخ مالمزون جمع‌آوری کرد سپس او بهترین باغبانان و گیاه‌شناسان را در این باغ به کار گمارد و آنها در سال ۱۸۰۴ برای اولین بار موفق شدند توسط لقاح مصنوعی رقم‌های جدید رز را ایجاد کند. تعداد رقم‌های جدید ایجاد شده در این باغ در اواسط قرن نوزدهم از ۲۵۶۲ نوع فراتر رفت. او همچنین از نقاش معروف گیاهان پیر ژوزف ردوته خواست گل‌های رز باغ مالمزون را جهت مصور ساختن دائرةالمعارف رز به تصویر بکشد. به علت خدمات بسیار ژوفین در رونق بخشیدن به کاشت و شناساندن گل رز به او لقب حافظ رز اهدا شده‌است.^[۵۱]

در فرهنگ

گل رز از نظر کثرت قرار گرفتن در جایگاه گل ملی مقام نخست را دارد و در ۱۰ کشور آمریکا، انگلستان، ایتالیا، ایران، رومانی، عراق، عربستان سعودی، مراکش، لوکزامبورگ، بلغارستان به عنوان گل ملی انتخاب شده‌است.^[۵۲]

در ایران در نشستی که در ۲۲ آبان ۱۳۷۴ شمسی با حضور ریاست انجمن باغبانی ایران و شماری از استادان دانشگاه‌های ایران برگزار گردید، گل‌سرخ محمدی به عنوان گل ملی کشور تایید و برگزیده شد.^[۵۳] در دوره‌هایی از زمان برخی از گل‌ها به علت اینکه مورد علاقهٔ شاه یا خاندان سلطنتی یک کشور بودند به عنوان گل ملی انتخاب شدند. از جملهٔ این گل‌ها انتخاب رز نماد خاندان سلطنتی کنونی انگستان است.^[۵۲] انتخاب این گل به عنوان گل ملی به زمان جنگ‌های داخلی انگلستان به نام جنگ رزها برمی‌گردد. جنگ رزها در نیمهٔ دوم سدهٔ پانزدهم در فاصلهٔ سال‌های ۱۴۵۵ تا ۱۴۸۵ بین دو خاندان قدرتمند لانکاستر با نشان «گل سرخ» و یورک با نشان «رز سفید» و طرفدارانشان در انگلستان درگرفت. سرانجام خاندان لانکاستر در ۱۴۸۵ موفق به شکست دادن خاندان یورک شدند. رز در حال حاضر نیز گل ملی کشور انگلستان به شمار می‌آیند.^[۵۴]

سافو از شاعران یونانی سده هفتم پیش از میلاد، در شعری رز را به عنوان ملکهٔ گل‌ها توصیف کرده‌است. به نظر می‌رسد که در عهد باستان بیشتر به منظور لذت بردن از عطر گل این گیاه پرورش داده می‌شده‌است. نقل شده‌است که آخرین فرعونِ دودمان بطلمیوسی، ملکه کلئوپاترا (۳۰–۶۹ قبل از میلاد) به رز بسیار علاقه‌مند بوده و از این گل به عنوان عطر استفاده می‌کرده‌است. در اساطیر یونانی آمده‌است که گل رز در ابتدا سفید بوده‌است اما روزی آفرودیت بر اثر شنیدن خبر جراحت دوست قدیم خود آدونیس به کمک او شتاف و در راه خاری به پای او فرو رفت و خون از پای او جاری شد و گل‌های رز به رنگ سرخ در آمد.^[۵۵] همچنان آمده‌است که به تعداد قطرات خونی که از آفرودیت جاری شد آدونیس اشک ریخت و از هر قطره اشک او یک گل سرخ بوجود آمد. نرون امپراتور روم (زمان فرمانروایی ۵۴ تا ۶۸ میلادی) به گل رز علاقه بسیاری داشته‌است و در ضیافت‌های خود دستور می‌داده‌است که از سقف گلبرگ‌های رز یا آب با عطر گل را به روی مهمانان بپاشند. گفته می‌شود که هزینهٔ مصرف رز در طول یک ضیافت به نرخ کنونی به ۱۰۰٬۰۰۰ دلار بالغ می‌شده‌است. در این زمان رز سمبل تجمل بوده‌است.^[۵۶] در اروپای قرون وسطا و از زمان از بین رفتن امپراتوری روم غربی در سال ۴۷۶ میلادی، تا قبل از دوران رنسانس (شروع دوران حدود ۱۳۰۰ میلادی)، عطر رز توسط کلیسا از نظر مذهبی ناپسند قلمداد شد و کشت این گل بجز به هدف مصرف دارویی ممنوع بوده‌است. گل رز در هنگام جنگ‌های صلیبی (بین سال‌های ۱۰۹۵ تا ۱۲۹۱) توسط ارتش صلیبی از خاورمیانه به اروپا برده شد.^[۵۷]

در کشورهای شرقی همواره کشت رز و استفاده از عطر آن بسیار مورد علاقه مردم بوده‌است. در گاه‌شمار ایران باستان، روز نوزدهم هر ماه فروردین نام داشته‌است. در روز فروردین از ماه اسفند جشنی در ایران برگزار می‌شده‌است به نام نوروز انهار که مردمان در این روز به دشت و دمن، به ویژه کنار رودها و چشمه‌ها رفته و طی مراسمی عطر و گلاب در آب‌ها می‌افشاندند.^[۵۸] در تاریخ بیهقی از جشن دیگری به نام جشن گل‌افشانی یاد شده‌است که ظاهراً در روز بخصوصی برگزار می‌شده است و مردم در فصل گل سرخ بر سر یکدیگر گل می‌افشاندند.^[۵۹] امروزه از رسم‌های باقی‌مانده در ارتباط با گل سرخ یکی آیین گل غلتان است که در مناطق مختلف شهرستان دامغان در اولین بهار از زندگی نوزاد برگزار می‌شود. زمان انجام این آیین از هنگام تولد تا یک سالگی نوزاد است و در باور و عقاید اهالی منطقه غلتانیدن بدن نوزاد در میان برگ‌های گل محمدی سبب حفظ طراوت و شادابی او و دور ماندن از بیماری‌های مختلف می‌شود. آئین سنتی گل غلتان در فهرست آثار معنوی (ناملموس) کشور ثبت شده‌است.^[۶۰]

در داستان هزار و یک شب و همینطور رباعیات عمر خیام (در حدود ۱۱۰۰ سال پیش) از این گل یاد شده‌است.^[۶۱] در شاهنامه فردوسی لفظ گل منحصراً به گل سرخ تعلق دارد و برگ گل نیز به معنای برگ گل سرخ یا گلبرگ گل سرخ یا خود گل سرخ است و بدین ترتیب آمدن لفظ برگ قبل از نام گل‌های دیگر نیز به معنای گلبرگ آن گل یا خود آن گل است. در بیت اول شعر زیر، برگ گل به معنای گل سرخ و در بیت دوم برگ گلنار به معنای گلِ انار است.^[۶۲]

همه بوستان زیر برگ گلست		همه کوه پُر لاله و سنبلست
بگفت این و باد از جگر برکشید		شد آن برگ گلنار چون شنبلید
		فردوسی

نماد

رز در فرهنگ‌های گوناگون تاریخچهٔ مدیدی از نمادگرایی و مفهوم دارد. در هند رز به ویشنو پیشکش شده‌است. در یونان و روم رز را با الههٔ عشق آفرودیت و ونوس برابر می‌داشتند و بخاطر ارتباط با الههٔ آفرودیت و ایز معمولاً مقدس دانسته می‌شد. در روم باستان بر روی درِ اتاقی که موضوعات محرمانه مورد بحث قرار می‌گرفت، عبارت «Sub rosa» را قرار می‌دادند. امروزه Subrosa در زبان انگلیسی به معنای مخفی کردن راز است که سابقهٔ آن به همین عمل رومیان باز می‌گردد. بعدها در اروپای قرون وسطی رز به نمادی از عشق شهوانی تبدیل شد.^[۶۳] این گل در دوران رنسانس بار دیگر مورد علاقه و و توجه اروپائیان قرار گرفت. مسیحیان رز قرمز شکفته شده را به نشانهٔ مادر و رز سفید را به نشانهٔ بکارت و پاکی می‌دانستند به همین سبب این سمبل‌ها به مریم مقدس پیوند داده شد و مسیحیان او را با لقب رز مقدس یا رز بی‌خار می‌خواندند.^[۶۴] امروزه در زبان گل‌ها رز بر اساس رنگ دارای معانی متفاوتی است. رز قرمز به معنای عشق، رز زرد به معنای حسادت،^[۶۵] رز صورتی به معنی رضایت ^[۶۶] همچنین احساس عمیق و فراموش نشدنی^[۶۷] و رز سفید به معنی پاکی، خلوص، طهارت ^[۶۸] همچنین به معنای این است که من برای تو مناسب هستم.^[۶۹]

در کشورهای اسلامی رز یکی از گل‌های بهشت و گلی مقدس به شمار می‌آید.^[۷۰] هر ساله کعبه در شهر مکه، یکبار اول شعبان و بار دیگر هم اول ذیحجه با گلاب مخصوص که هر ساله از ایران تهیه می‌شود، همراه با آب زمزم شسته داده می‌شود.^[۷۱]

در ایران

در فرهنگ ایرانی گل رز ارزش بسیاری داشته‌است. در فرهنگ ایرانی-اسلامی نیز چنان ارجمند است که نوعی قداست مذهبی پیدا کرده‌است. «می‌گویند هرگاه محمد پیامبر اسلام گل سرخی می‌دیدند، آن را می‌بوسیدند و بر چشمان خود می‌نهادند و می‌فرمودند: این گل نشانه‌ای از جمال الهی است.» گل سرخ در ادبیات صوفیانه نیز مقام بسیار بالایی دارد. صوفیه به گل سرخ رنگ تقدس زده‌است و آن را نماد کامل جمالِ الهی می‌داند.^[۷۲]

گل به معنای ورد یا گل سرخ در شعرهای سعدی به عنوان پیام‌آور بهار و نماد خرمی و نشاط، نماد خداوند و کمال مطلق و همچنین از نظر حکمت نمودی از ناپایداری انسان در گسترهٔ خاک است. اردات و عشق سعدی به گل سرخ تا بدان حد است که نام کتاب ارزشمند خود گلستان را، از گل گرفته‌است. ارزش گل نزد سعدی بخصوص در شعری نمایان است که در آن گِل که نماد فرو مایگی است در اثر هم‌نشینی با گُل قدر و تعالی پیدا می‌کند. در این شعر شاعر از نماد گِل و گُل بهره برده و تلاشش بر این است انسان را به انتخاب هم‌نشین نیک ترغیب نماید.

گِلی خوش‌بوی در حمام روزی		رسید از دست محبوبی به دستم
بدو گفتم که مُشکی یا عبیری؟		که از بوی دلاویز تو مستم
بگفتا، من گِلی ناچیز بودم		ولیکن مدتی با گُل نشستم
کمال هم‌نشین درمن اثر کرد		وگرنه، من همان خاکم که هستم
		سعدی

^[۷۳]

در نگرش سعدی رگه‌هایی از اندیشهٔ خیام بچشم می‌خورد و در شعرهای او نیز بین انسان و گیاه و خاک ارتباط ناگسستنی دیده می‌شود. سعدی تداوم حیات زیبارویان را در گل سرخ می‌جوید. او مفهوم گیاه‌زایی را آگاهانه و با توجه به داستان سیاوش ^{[یادداشت ۱]}و روییدن گیاه بجای خون به ناحق ریخته او چنین در شعرش بازگو می‌کند:

عجب نیست بر خاک اگر گُل شکفت

که چندین گل اندام در خاک خفت